Wednesday 6 March 2013

NCA: NISINGOVOTHELLA HEYI REFERENDUM


NATIONAL CONSTITUTION ASSEMBLY (NCA)

Arinyaghi chibumbo chababusi badziparty:  Bathu bafanella uri bathingwalele chabo chibumbo!

NISINGOVOTHELLA  HEYI REFERENDUM

 

Zwizato zvahone:

A.    UYITIWA HAONE.

1.      Chibumbo hetshi achingoitiwa ngabathu ayisumbedzelli zwinonyagiwa ngabathu. Chibumbo choitiwa ngabathu chifanella usumbedzella zwinebanyaga.

2.      Chibumbo hechi chikokombotshedziwa bathu ngababusi badziparty hedzi tharhu, bone bathu babahulwane ubira hedzi dziparty.

3.      Awunha party inofanella uthendelliwa uri iyitelle shango chibumbo. Chifanella ubvha bathuni.

4.      Ayisumbedzelli zwinonyagiwa ngabathu, ikhosumbedza buvhembu nazwinonyangiwa ngababusi badziparty. Rinyagha chibumbo chinothodzulla uswikela llinhi nallinhi.

5.      Babusi badziparty bofhedza mingwaha namhingwa bachitambisa chelede inobira US50 million. Uribaite chibumbo chisongofanela shango mara chinebanyagha bone uri chibashumelle.

6.      Bathu batenda bachikombochedziwa ngababusi bakhoba bachibafha mantha othe, haba babusi bangasibathonifhi nashango lingasibvhelli phantha.

7.      Phindullo ndiusavothella hechi chibumbo. Zwithoba bathu chibinga chauri bathi-itele chabo chibumbo kana bathu bonovhotha.

B.     ZWIRENGANGOMU.

8.      Chibumbo hechi chikoba mubusi washango mantha othe. Ukhotendelliwa uyita zwine anyaga mantha amubusi washango.

·         Mubusi washango ndiyene aremuhulwane wagovernment namasolle. (sec 89).

·         Mantha amubusi washango hanamagumho. (sec 110(1) ).

·         Mubusi ndiyene anokhetha maministers nabatobedzi babo ngawufuna hawe husina muthu anotho hanha.

·         Awuna magumo awuri hufanela ukhethiwa maminister mangana. (sec 104).

·         Mubusi washango ndiyene anthiyi arekha cabinet (sec105). Chibumbo chokhorhi mubusi uthoshumisana na-cabinet mhara nghangho asizone nghauri cabinet ikhongha nghwana wamubusi washango ngauri bothe bakho hirhiwa badoba bathathiwa ngamubusi washango abo atshifha achinyago bathatha.

·         Ukhothendelliwa uyisa maminister anobva ngantha haParliament. Izwi ndiwuhumisa bakhethiwa bare ma non-constituency M.P. (sec 104(30)).

·         Bakotendelliwa uyisa othe ma ambassador basongobudzisa mhuthu. (sec 204).

·         Ndienhe anamantha awukhetha ma-permanent secretarities. (sec 205).

·         Ndiene anamantha awukhetha banosengisa millandu dzicourt. (sec 180). Unamantha awuhanha ukhetha banoba bokhethiwa ngaba Judicial service commission; adhoba ababudza uri-bathome lluswa.

·         Awuna muthu anothohana khana mubusi washango onokhetha Prosecutor- General (sec259).

·         Ndiene anokhokhetha othe ma commissions zwichithanganisella na Zimbabwe Electroral Commission. (chapter 12).

·         Ndiene anobona ngazwamihollo yabathu bothe banoshumella government. (Sec 203 (4)).

·         Unamantha awuthatha Parliament kanayohana uyintsha budget. (Sec 143 (3)).

·         Chibumbo achibi mubusi mushumo wawubindulla mibudziso kaParliament. Party inobusa Parliament ikovhikela mubusi uri asongobindulla mibudziso. (Sec 140 (3)).

·         Kana achechi dhulloni hafharhei. (Sec 98).

·         Unamantha awuthoma nlwa (sec 111).parliament ayiyiti chithu.

·         Uyakona ufharella bane-afharana nhabo kazwashango. (Sec 112).

·         Mhuthu anokoba anobva chidhulloni chaubusa shango uthoba achiholla ngwedzi mungwe namungwe (inopfhi pension) inollinghana na-inoholliwha nga anoba achibusa (sec 102 (3)) ndizwabuchillo hothe.

9.      Hunabatobedzelli babilli (92). Aribathothi batobedzelli babilli khachibumbo chiswa, ntha hayezho muthu anokhoba asichewo mutobedzelli, uthoba achiholla zwabuchillo hawhe hhothe. (Sec 102 (3)).

10.  Bathu barhekha Parliament bono engedziwha bonoba 350 MPs (270 National assembly and 80 senators). (Sec 120 & 124). number ikhodoba ya engedza yaba 355 MPs rhichibothanghanhisa namaministers mathanhu anokhokhethwa ngamubusi washango. Ayiwho chellede yawubhadhella bathu bothe haba. Nga1980 whoba hunha 140 MPs, 1990 whoba 150, 2005 zwanamella zwaya ka216 nga2008 yaba 303.

11.  U-engedziwa hazwidhullo kaParliament zwiko-itiwa ngazwidhullo zwabo zo-itelliwa basadzi. Uri mhuthu wamusadzi awanhe hechi chidhullo ufhanella urhi abe akha party dzashango maMPs arebathu bafhanella babasadzi ubvha khahanebo banoba bodzula bamaMP husungo engedziwa namba yaParliament

12. Nangwe unabathu bothe haba Parliament, ayihamantha, hurawurhi awhuna zwino       itiwa dziparty dzashango dzikhosokonyaga uhirha bathu babo bachi shumisa bangwe bathu.

13. Awhuna chibinga chamagumo awhuba khaParliament.

14. Risaballi zwa Bill of rights (chap 4) & land (chap 16) hechi chibumbo chiakona uchintshiwha husina husina referendum (sec 328). Zwikho amba uri zvothe kanha zwichi thoshandukisiwa zwitho shandukisiwa ngaParliament dzamingwa inobuya.

15. Zwamingwa yamahumi inothothobella, mubusi washango afha kana usiya mushumo, wunghasibi namaby- elections awukhetha mubusi muswa (paragraph14 schedule 6). Zwiamba urhishango lithofhiwa mubusi ngaparty yamubusi obvhawho. Bathu bonhe bachikokhetha mubusi bakhokhetha mhuthu husiwuri bakhokhetha party llini, hurawurhi bathu baheyo party kana basapfani kamafhungo shango lithodzula lisina mubusi uswikela bathu habo bopfana kamafhungo. Izwi ndiwhu isa- pfantha dziparty whunashango.

16. Awuna mushumo unoitiwa ngadzi Provincial councils khadzi province. (chapter14)

17. Chibumbo achisumbedzeliurhi hunha percentage yachelledhe inothoshuma uthusa banotambulla. Chibumbo chabathu chifanella uyincha chellede yazwilliwa, zwibhadhella, mathii napfunzho.

18. Malugello abathu khaBill of rights osokongwalliwa zwauzwibella bathu ngauri nthalli azwishumi

19. Khabashumi zwausaya mushumoni azwingotendelliwa ngaurhi azwiwo khachibumbo

20. MaZimbabweans aremashangoni hangotendelliwa uvhotha

21. Zimbabwe Media Commission yoitiwa ngahechi chibumbo, (sec248), ikhoshumisiwa ngababusi urhi basinghotendellabathu urhi bayambe bo-bobollowa zwinebanyagha.

22. Zwauri okundawa ukhojia zvothe zvikhathishuma marha bathu bonhe bachiri

 banyanga electoral system khaithanganisiwe.   

23. Chigwebo challufhu achishumi khabasadzi bothe banoba bobulaya muthu; nabathu

babanha banobabonofhirha mingwa ya 70. Izwi azwiyiti, chigwebo challufhu kanha

chichi isiwha khachi isiwhe zwisina lukhetho. (sec 48).

24. Hunazwire khachibumbo zwinotho shuma ngamurhawho hamingwa ya7 zwichiya

kha10years. Zwikhonyaghanhi zwinho zwezwinho khachibumbo? Chibumbo achifhanelli

urhi chibe chichibo tswenya babusi badziparty banothendellanha nachibumbo. Zwingwe

zwaone zwingasishumi ngamurawho ha 10 years.

No comments:

Post a Comment